Dastavval Ilyos Xoja lashkarini bir joyga bog‘langan holda ushlab turish uchun zafarli favjlarimdan ilg‘orini oldinga tashlashga qaror qildim. Shu maqsadda amir Muayyid Arlot^[1], Uchqora bahodir, amir Muso boshchiligida ikki ming otliq askarimni Ilyos Xoja qarshisidagi ko‘prik boshiga joylashtirdim. O‘zim esam besh ming otliq bilan daryodan o‘tib, Ilyos Xoja lashkari tepasidagi toqqa chiqib o‘rnashdim va kechasi ko‘p joyga gulxan yoqishni buyurdim. Jeta sipohlari tog‘dagi behisob gulxanlaru, Puli sangin boshida turgan lashkarimning ko‘pligini ko‘rib, qo‘rquvdan sarosimaga tushib qoldilar. O‘sha tunni Ilyos Xoja qo‘shini «Jangga hozirlan!» buyrug‘ini kutib (bedorlikda) o‘tkazdi. Men tuni bilan tog‘ ustida uxlamay Tangri taolo dargohiga iltijo qilib, undan ojizu muhtoj bandasiga madad berishini tilash va payg‘ambarimiz Muhammad sallollohu alayhi vasallam, uning yaqinlari va sahobalariga salavot aytish bilan mashg‘ul bo‘ldim. Yarim uyqu va yarim uyg‘okdik orasida qulog‘imga allakimning: «Temur, fathu zafar senga yor bo‘ladi!»–degan ovozi eshitildi. Tong otib, yorug‘ tushgach, namozni jamoat bilan o‘qidim. Shu payt qarasam, Ilyos Xoja o‘z amirlari bilan otlanib, favj-favj bo‘lib ketayotibdi. Amirlarim va sipohiylarim ularning ketidan quvish qasdida mendan buyruq berishimni iltimos qildilar. Men o‘ylab turib, to g‘animning maqsadi ma’lum bo‘lguncha ta’qib etishni bir oz kechiktirishni maslahat ko‘rdim. (Taxminan) to‘rt farsang yerga borib to‘xtaganlaridan keyin, ularning maqsadlarini tushundim. Niyatlari–bizni tog‘dan tushirib, yalang yerda jang qilish ekan.

(Bir necha kun ilgari) men shikast yetkazgan hirovul amirlari ham (Ilyos Xoja) qoshiga qochib borganda Ilyos Xoja ularni toza koyib bergan ekan.

Ularning niyatlaridan xabardor bo‘lib, tog‘dan tushmayotganimni ko‘rishgach, orqalariga qaytib, menga hujum qilishga majbur bo‘ldilar. Men favjlarimni tog‘ etagida safga tizib, jangga kirishni mo‘ljalladim. Jeta lashkari yetib kelib, nima qilishini bilmay hayron turganda, bahodirlarimga yov ustiga yomg‘irdek o‘q yog‘dirishni buyurdim. Dushmanning ko‘pini yarador qildilar. Kech kirib qorong‘u tushganda, (g‘animlarim) qo‘llaridan bir nima kelmasligini ko‘rishgach, tog‘ etagini gir aylantirib joylashdilar. O‘sha kech lashkarimni to‘rt favjga ajratib, o‘zim bosh bo‘lib, tunda g‘anim ustiga to‘satdan bosqin qilish fikriga keldim. Mening bu kengashim amirlarimning ham diliga o‘tirgach, tongga yaqin otlandim va tun panasida to‘rt tomondan ularning ustiga hamla qildim. Jeta lashkari o‘zini yig‘ib, tartibga keltirguncha bahodir yigitlarim ularni to‘zitib tashladilar. Chopqilashish paytida har ikki tomondan juda ko‘p askar nobud bo‘ldi. Jeta lashkari «al-firor»^[2], «al-firor», deya chekindilar. Men Ilyos Xojaga yetib olib, «Yo‘l bo‘lsin?» deb qichqirdim. Ovozim Ilyos Xojaning qulog‘iga yetgach, u g‘azab bilan lashkariga do‘q-po‘pisa qildi va askarlari ortlariga qaytdilar. Kun ko‘tarilguncha lashkarlarimiz o‘rtasida jangu chopqin davom etdi. Sadoq-o‘qdonlarimiz bo‘shadi. G‘anim lashkari chekina turib jang qilarkan, to‘rt farsang uzokdikdagi o‘z qarorgohiga to‘kilib-sochilib, shikastahol, bazo‘r yetib oldi. Men ham tizgin tortib, orqalaridan boshqa quvlamadim va o‘sha atrofda qo‘ndim.

Jeta lashkari urushda yengilganiga iqror bo‘lganidan keyin ikkinchi bor jang qilishga botinolmadi. Men esa sipohim bilan Ilyos Xoja qarorgohini qurshab oldim. So‘ng vaqti-vaqti bilan ularga hujum qildim. Tinkasini quritdim. Oxiri chorasiz qolgan Ilyos Xoja Xo‘jand suvidan o‘tib ketdi. Men ham ularni ta’qib qilib o‘tirmasdan fathu zafar bilan Movarounnahrga qaytdim.

(Shundan so‘ng) saltanatimning mustaqilligi va mustahkamligi borasida kengashlar o‘tkazdim. Kengashlarim o‘zini shavkatli, buyuk amir deb hisoblagan va boshqa amirlardan ham ulug‘roq bilayotgan amirlarni itoat ettirib, bo‘ysundirishga qaratilgandi. Birinchi navbatda Movarounnahrda saltanat bayrog‘ini ko‘targan amir Qazag‘anning nabirasi amir husaynni davlatimga sherik deb atadim va u bilan murosayu madora qildim. Garchi u tashqi ko‘rinishidan menga do‘stlik bildirsada, ammo ichidan hamisha hasad va nifoq maqomida turdi. (Chunki) o‘zi Movarounnahr saltanati taxtiga o‘tirishni orzu etardi^[3]. Unga ishonchim yo‘kdigi tufayli uni xoja Shamsiddin^[4] mozoriga boshlab borib, do‘stlik izhor qilib qasam ichdim. U ham do‘stlikka xilof biron ish qilmaslik haqida ahdu paymon qildi.

(Amir Husayn) shundan keyin yana uch bor qur’oni majidni qo‘liga olib, do‘stlik bobida ont ichdi. (Lekin) ahdiga vafo qilmagani uchun oxiri mening (jazoyimga) giriftor bo‘ldi.

Amir Bayon Sulduzning o‘g‘li amir Shayx Muhammad o‘zini ulug‘ amir deb hisoblardi. Uning ham (ko‘nglini topib), o‘z tomonimga og‘dirib oldim va yetti qo‘shinga boshliq atab, o‘zimga mute va mulozim qildim. Mazkur qo‘shinlarning amirlaridan har qaysisiga viloyat in’om etdim.

Mendan ajralib, o‘z ulusi bilan ketib qolgan Sher Bahrom hali ham menga bo‘ysunishni istamas edi. Uni ham o‘zimga og‘dirib oldim va huzurimga chaqirtirdim. U o‘z ulusi bilan kelib, itoatda bo‘lajagini bildirdi. Sher Bahromni o‘z mulozimim etib, bir viloyatni unga tortiq qildim.

Amir Husayn bilan oramizdagi qarindoshlik rishtalariga ko‘ra unga turli muruvvatlar ko‘rsatib, murosayu madora qildim, lekin menga do‘st bo‘lmadi. Ish shu darajaga borib yetdiki, Balx va hisori Shodmon viloyatlarini mendan tortib oldi. Singlisi haramimda bo‘lgani bois uni siquvga olmadim. U bilan murosayu madora qilishga shunchalik intildimki, hatto uning amirlariga ham bu ta’sir etib, menga bo‘ysundilar. Lekin amir Husayn hamma vaqt meni mag‘lub etish payida bo‘lib, makru firib berib kelardi. Oxir-oqibat u haqidagi kengashim shu bo‘ldiki, uni shamshir zarbi bilan mute qilishga qaror qildim.

Turonzamin viloyatini zabt etib, g‘animlar^[5] vujudining xas-xashagidan tozalaganimdan keyin, ba’zi uluslarning amirlari menga itoat bilan bosh egishni istamadilar va har biri o‘z qabilalari oldida hech kimdan qo‘rqmasligini ko‘rsatmoqchi bo‘lganday, kibru havoga berildilar. Amirlarimdan ba’zilari ularning yonini olib, menga: «Bu davlatga barimiz sherik bo‘lganimizdan keyin, ularni ham davlatga sherik deb bilaylik»,–dedilar. Lekin ularning gaplari mening saltanat yuritishimdagi g‘ayratimga ta’sir qilmadi. O‘z-o‘zimcha: «Xudo bitta, uning sherigi yo‘kdir. Shunday bo‘lgach, Olloh taoloning muqaddas mulki–er yuziga egalik qiladigan podshoh ham bitta bo‘lishi kerak»,–deb o‘ylar edim.

Shu payt (avliyolardan hisoblangan) Bobo Ali Shoh huzurimga keldi va: «Temurbek, Tangri taolo buyurganki, agar yerda va ko‘kda ikki xudo bo‘lsa, jahonning ishi buzilur»,–dedi. Men uning so‘zlarida hidoyat topdim. Kur’oni majiddan fol ochsam, ushbu qutlug‘ oyat chikdi: «Inna jaalnaka xalifatan fil arz», ya’ni «Biz seni yer yuziga xalifa qildik»^[6]. Men buni (istiqbolning) xayrlik va muborak follari qatoriga kiritdim. O‘zlarini davlat sherigi bilib, menga bo‘ysunishni istamagan amirlarni turli tadbirlar ishlatib, o‘zimga itoat ettirish uchun turli yo‘llar qidirdim. Eng avval Amir hoji Barlos oldiga borib, uni o‘zimga ittifokdosh qildim. Bayon Sulduz o‘g‘li Shayx Muhammad^[7] sharob va mayxo‘rlikka mukkasidan berilib ketgandi. Oxiri sharob uning bo‘g‘zidan oldi va u olam bilan vidolashdi. Uning viloyatini o‘z tasarrufimga oldim. Amir Boyazid Jaloyir Xo‘jand viloyatining hokimi edi. (Do‘stona) nasihat aylasam, unga ta’sir qilmadi. Oqibatda o‘z ulusining odamlari o‘ziga qarshi chiqib, oldimga kishanlab keltirdilar. Men (o‘tgan ishlarni yuziga solmay) unga iltifotlar ko‘rsatdim. Buni ko‘rib, o‘zi (uyatdan) sharmanda bo‘ldi.

Elchi Bug‘a Sulduz Balxda o‘z saltanati tug‘ini ko‘targan edi. Bobosi Amir Qazag‘an taxti shu yerda bo‘lganligi uchun Balx taxtiga da’vo qilayotgan amir Xusaynni Elchi Bug‘aga qarshi qayradim.

Muhammad Xoja Apardiy nayman aymog‘idan bo‘lib, Shibirg‘onot^[8] viloyatini bosib olib, menga qarshi isyon tug‘ini ko‘targandi. Men unga boshqa viloyat berib, uni o‘zimga sodiq navkar qilib oldim. Badaxshon viloyatiga egalik qilayotgan Badaxshon shohlari esa menga qarshi dushmanlik yo‘lini tutdilar. Ularning har biri bilan turli kelishuvlar qildimki, bir-birlari bilan urushib ketdilar. Oxiri mening panohimga kirib (bo‘ysundilar).

Kayxusrav Xuttalon viloyatini va O‘ljaytu Apar-diy Arhang^[9] viloyatini tasarruflarida tutardilar. Kayxusravga Uljaytu Apardiyning viloyatini bosib olishi uchun madad jo‘natdim. U borib O‘ljaytu Apardiyning viloyatini zabt etdi. Oqibatda O‘ljaytu Apardiy panoh izlab mening xizmatimga keldi.

Amir Xizr Yasuriy^[10] o‘z xalqi–yasuriylar madadi bilan Totkand^[11] viloyatini bosib olgan edi. Kayxusrav bilan O‘ljaytu Apardiyni bir-biri bilan yarashtir-dim. Bularga yordamchi kuch yo‘sinida bir to‘da kishi qo‘shdim. Ikkovlari birlashib, yasuriylarga hujum qilib, talon-toroj etdilar. Amir Xizr (Yasuriy) ojiz qolib, mening panohimga keldi.

Shunday qilib, Movarounnahrni urush-talashdan tinchitdim. Mening qahramon askarlarim to‘la kuch-quvvatga kirdi. Har tomonga Barlos ulusining nomi va dong‘i taraldi. Mening himmatim bilan Chig‘atoy qo‘shinlari va tumanlarining ovozasi olamga yoyildi. Jami elu xalq, qo‘shunot va tumonot hamda ko‘chmanchilar mening hukmronligim ostiga o‘tdi. Biroq Movarounnahrdagi ba’zi qal’alar (hamon) amir Husayn qo‘lida edi, ularga mening hukmim o‘tmasdi.

Amir Husayn saltanatim azimati va shon-shavkatining kuchayganini ko‘rgach, unda hasad tomirlari (qattiqroq) ura boshladi. qasam bilan qil­gan ahd-paymonlarini buzib, menga qarshi isyon tug‘ini ko‘tardi. Men uning oldiga ko‘p marta (lutf-marhamatlar ko‘rsatib) bordim, u bo‘lsa aslo qoshimga kelmadi. Buning ustiga sirtidan takalluflar bildirib, aslida hiyla-nayrang ishlatib, mendan qarshi qal’asini olib qo‘ydi. qarshi qal’asini qo‘rikdab turish uchun qo‘rg‘onbegi amir Muso boshchiligida yetti ming otliq askar tayinladi. Keyinroq u yerga yana qo‘shimcha besh ming otliq askar yubordi. Bu bilan kifoyalanmay, meni o‘ldirmoqchi bo‘ldi. Mendagi saltanat g‘ayrati tug‘yonga kelib, qarshi qal’asini undan tortib olishga undadi. Ba’zi amirlarim u yerga yurish qilib, qal’ani jang bilan qo‘lga kiritishni menga maslahat berdilar. qarshi qal’asini olish rejalarini tuza boshladim. Ular aytganday urush bilan olsam, buning xatarli tomonlari ko‘pligi ko‘nglimdan o‘tdi. O‘zimcha: «Mabodo qal’ani jang bilan olmoqchi bo‘lsam, g‘anim lashkarining yomon ko‘zidan qo‘shinimga zarar yetsa-chi?»–deb o‘yladim. So‘ngra jang qilish fikridan vaqtincha voz kechdim va boshqa tadbirni qo‘llashga kirishdim. Xuroson tomonga yuzlanib, bu bilan qarshi qal’asi beklarining xotirini jam qilmoqchi bo‘ldim. Keyin esa lashkarim bilan (yashirincha) orqaga qaytib, tunda to‘satdan qal’aga hujum qilib, u yerni bosib olishni rejaladim. Xullas, bu yerdan ko‘chib, Xurosonga qarab yo‘lga tushdim.

Amuy suvidan^[12] kechib o‘tganimda, Xuroson tomondan qarshiga kelayotgan karvonga duch keldim. Karvon boshlig‘i menga sovg‘alar taqdim etdi. Men undan Xuroson amirlarining hol-ahvolini surishtirdim va Xuroson viloyatiga borayotganligimni aytdim, keyin ketishlariga ijozat berdim. (Lekin) karvonga ayg‘oqchi qo‘shib yubordim va daryo sohilida biron yoqqa jilmay xabar kelishini kutdim. Ayg‘oqchi xabariga ko‘ra, karvondagilar amir Musoga shunday degan emishlar: «Amir Temurni Amuy suvi yoqasida ko‘rdik, Xuroson tarafga ketayotgan ekan». Bu gap amir Muso va amir Husaynning lashkariga yetgach, xursand bo‘lib, o‘yin-kulgi va aysh-ishratga berilibdilar.

Bu xabarni eshitishim bilan lashkarim ichidan eng ishonchli, dovyurak, jang ko‘rgan yosh bahodir yigitlardan ikki yuz qirq uchtasini tanlab oldim va daryodan o‘tib, ilror yubordim. Shirkent^[13] mavzeiga yetdim va o‘sha yerda bir kecha-kunduz to‘xtab, (so‘ng) yana yo‘lga tushib, qarshi qal’asidan bir farsang masofaga kelib tushdim. (Odamlarga) arqonlarni bir-biriga bog‘lab narvon yasab qo‘yishlarini buyurdim. Shu payt amir Jaku tiz cho‘kib: «Bir guruh bahodirlar orqada qoldilar, ular yetib kelguncha to‘xtab turish zarur»,–deb o‘tinch qildi. Shunda xotiramga bir fikr keldi: bahodirlarim yetib kelguncha qal’ani o‘zim ko‘zdan kechirmoqchi bo‘ldim. qirq otliq hamrohligida qar­shi qal’asi tomon yo‘l oldim. Yiroqdan qal’a qorasi ko‘ringanda, bahodirlarimni kelgan yerda to‘xtatib qo‘ydim va uyimizda tug‘ilib o‘sgan Mubashshir va Abdullo ismli (yigit)larni birga olib ketdim. Xandaq^[14] bo‘yiga yetdim. qarasam, xandaq suv bilan limmo-lim ekan. Tevarak-atrofga nazar solib, xandaq tepasidan o‘tkazilgan, qal’aga suv olib boradigan tarnovga ko‘zim tushdi. Otimni Mubashshirga qoldirib, o‘sha tarnov orqali xandaq ustidan o‘tdim va qal’aning xokreziga^[15] yetdim. Darvoza oldiga borib, eshik qokdim. (Lekin) darvozabonlar uxlayotgan ekan, (ichkaridan sado chiqmadi). (har ehtimolga qarshi) darvozani tashqarisidan kesaktosh va loy bilan to‘ldirib qo‘yishgan ekan. qal’a devori atrofini ko‘zdan kechirib, narvon va zinalar qo‘ysa bo‘ladigan joyni topdim. (So‘ng) orqamga qaytdim va otlanib bahodirlarim huzuriga bordim.

Orqada qolgan lashkar favji ham narvonlar bi-lan yetib kelishgan ekan. Hammalari shaylanib, narvonlarni olishdi va qal’a sari yuzlandik. Xandakdan tarnov orqali qal’aga o‘tdilar. Zinalarni ham olib o‘tdilar va devorga qo‘ydilar. Er yigitlardan qirqtasi tepaga chiqib, qal’aga kirib oldilar. Men ham narvonga oyoq qo‘yib endi qal’aga kirmoqchi bo‘lgan edim, karnay tortib, burg‘u^[16] chaldilar. Tangri taoloning qo‘llashi bilan qal’ani qo‘lga kiritdim.

Bu xabar amir Husaynga yetgach, (endi) makru hiyla yo‘li bilan, do‘st-oshno libosini kiyib, meni rom etmoqchi bo‘ldi.