У шундан иборат бўлдики, ҳижрий 762 (милодий 1361) йили Туғлуқ Темурхон иккинчи марта Мовароуннаҳрга қўшин тортиб келиб, мени ўз ҳузурига чорлаб нома жўнатди. Мен (рози бўлиб), унинг истиқболига чикдим ва у билан кўришдим. У орамиздаги аҳдни бузиб, Мовароуннаҳрни ўғли Илёс Хожага[1] топширди, мени эса сипоҳсолор қилиб белгилади. Бу ишга ортиқча рўйхушлик билдирмаётганимни сезиб, бобом қачули баҳодир[2] ва ўзининг бобоси қабулхонларнинг[3] аҳдномасини кўрсатди. Пўлат тахтага ўйиб ёзилган аҳдномада «Хонлик қабулхон авлодининг қўлида, сипоҳсолорлик эса Қачули баҳодир болаларида бўлсин, улар бир-бири билан ёвлашмасинлар» деган сўзлар битилган экан. Буни ўқиб кўргач, улуғлар аҳдига вафо қилиш юзасидан сипоҳсолорликка розилик бердим.
Мовароуннаҳрда мўғулларнинг[4] жабру зулми ортиб кетди. Чунончи, саййид ва саййидзодалардан етмиш кишини асир олиб банд этдилар. Илёс Хожа давлат ва сиёсат ишларида лаёқатсиз бўлгани туфайли уларнинг зулму ситамига барҳам беришга ожиз эди. Мен бўлсам, ўз салобату ҳайбатим билан мўғуллар устидан ғалаба қозондим ва мазлумларни золимлар жабридан халос этдим. Бу Илёс Хожа амирлари ва мўғулларнинг менга нисбатан душманлик қилишларига сабаб бўлди. Улар Туғлуқ Темурхонга хат ёзиб, «(Амир) Темур бизга қарши исён туғини кўтарди» дедилар. Хон ёлғон гапларни чин билиб, мени ўлдириб йўқотиш ҳақида ёрлиғ юборди. Бу ёрлиғ менинг қўлимга тушиб қолди. Ундан ўлимга ҳукм қилинганимни билиб олдим. Бунга қарши чора кўриш учун қуйидаги тадбирни ишлатдим. Барлос улусининг баҳодир йигитларини ўз атрофимга тўплаб, уларни бирлаштирдим. Менга бўйсуниб кўмакдош бўлмоқлик учун розилик берган биринчи киши–Ийгу Темур бўлди, иккинчиси–амир Жаку Барлос эди. Булардан бошқа улус баҳодирлари ҳам жону диллари билан менга бўйсунмоққа (ва хизмат этмоққа) аҳд қилдилар.
Мовароуннаҳр аҳолиси менинг бу ишимдан хабар топиши биланоқ, тезда мўғулларга ҳужум қилишим кераклиги ҳақида истак билдирдилар. Чунки уларнинг қалби золим мўғуллар тоифасидан бутунлай безган эди. Мовароуннаҳр аҳолисининг каттаю кичиги мен билан бирлашди. Мамлакатнинг уламо ва машойихлари эса мўғуллар тоифасини йўқ қилиш ҳақида фатво ёзиб бердилар. Улус амирлари ва қўшун бошликдарининг баъзилари ҳам бу ишга қўшилиб, биз билан бирлашдилар. Бу тўғрида ёзилган аҳднома ва фатволарининг нусхаси бу эди: «Тўғри йўлдан борувчи халифалар[5], Оллоҳ таоло уларнинг барчасидан мамнун бўлсун, тутган йўлларига ва қилган ишларига мувофиқ Мовароуннаҳрдаги бутун ахди ислом, сипоҳу раият[6] ёхуд уламою машойих, Амир Темурга иззату икром кўрсатиб, уни Амир Темур қутби салтанати олий деб атасунлар ва уни Оллоҳнинг (ердаги) қудрати–салтанат тахтига лойиқ, деб билсунлар. Мусулмонларнинг ер-суви, номуси, мол-мулки ҳамда жонига зулм-ситам қўлини чўзган мўғуллар тоифасини даф қилишда ва умуман йўқотишда (Амир) Темурга (ёрдамлашиш учун) ўз молу жонларини (аямай) тиришиб ҳаракат қилсунлар. Биз ўз аҳду байъатимизга[7] содиқ қолурмиз. Агар берган аҳд-паймонимиздан қайтсак, Оллоҳнинг қудратию қуввати ва ёрдамидан чиқиб, шайтон қудратию ёрдами йўлига кирган бўлайлик».
Бу фатвони менга кўрсатганларидан кейин жангу жадал байроғини кўтариб, мўғуллар устига лашкар тортишга қарор қилдим ва мазлумлар ҳақини золимлардан олиб бермоқчи бўлдим. Лекин бир неча разил кишилар бу сирни фош қилиб қўйдилар.
(Шундан кейин) ўйланиб қолдим. «Мабодо Самарқанд шаҳри ичида мўғулларга қарши уруш бошласаму, бироқ Мовароуннаҳр аҳли (жанг қилишдан) қўл тортсачи? (Унда нима қиламан?) Яхшиси, шаҳардан чиқиб, Самарқанд тоғларида ўринлашай, токи менга қўшилишни истаганлар ҳузуримга келсунлар. Шунда мен катта сипоҳ тўплаб, мўғулларга қарши жангу жадални бошлагайман»,–деб қарор қилдим.
Самарқанддан чиққанимда олтмиш отликдан бошқа бир киши ҳам менга эргашмади. Шундан билдимки, ўйлаган кенгашим хато бўлмаган экан. Ўша тоғда бир ҳафтача кутиб ётдим, (лекин) бирон киши бизга келиб қўшилмади. Шунинг учун кенгаш тузиб Бадахшон[8] тарафига ўтиб, у ернинг шоҳлари билан бирлашишга қарор қилдим. Отланиб, Амир Кулолнинг[9] ҳузурига бордим. Ул зот менга Хоразмга боришимни маслаҳат берди. Агар мўғуллар устидан ғалаба қозонсам, Самарқанднинг бир йиллик хирожини[10] ул зотга назр қилишни кўнглимга тугдим. У менга зафар тилаб фотиҳа ўқиганидан сўнг, кетишимга ижозат берди.
Амир Кулолнинг хизматидан чиққанимда, менга ҳаммаси бўлиб олтмиш отлиқ ҳамрохдик қиларди. Илёс Хожа менинг Хоразмга юриш қилаётганимдан хабар топиб, Хивақ[11] ҳокими Тўкал баҳодирга хат ёзиб, менга қарши чиқишни ва мени ўлдиришни буюрган экан.
Тўкал баҳодир минг отлиқ аскар олиб, менинг устимга келди. Олтмиш отлиқ йигитим ҳамда йўлда менга қўшилган (қайноғам) Амир ҳусайн билан бирга минг отликдан иборат ғаним лашкарига юзма-юз бўлдим ва жангга киришдим. Бу жангда шундайин баҳодирлик қилиб, матонат кўрсатдимки, унинг минг кишисидан эллик киши, менинг олтмиш отлиқ йигитимдан эса ўн кишигина қолди. Оқибат, барибир, зафар мен томонимда бўлди. Зафар қучганим хабари Илёс Хожа ва Жета амирларига етгач, улар (таажжубланиб): «(Амир) Темур ажаб эр киши экан, унга Тангрининг мадади етиб, бахту иқболи очилмиш», деб ўзаро сўзлашибдилар. Мен бу урушдаги зафарни яхшилик аломати деб билдим. Мўғуллар мендан чўчийдиган бўлдилар.
[1] Илёс Хожа – Мўғулистон хони Туғлуқ Темурнинг ўғли. Отаси ўлганидан кейин қисқа муддат Мўғулистон хони (1363–65) бўлган.
[2] Қачули баҳодир – барлос қабиласидан; Амир Темурнинг саккизинчи аждоди.
[3] Қабулхон – турк-мўғулларнинг афсонавий онаси Алонқуванинг авлоди; Чингизхоннинг учинчи аждоди. (–А.А.)
[4] ...Мўғуллар – Мўғулистондан (Жетадан), яъни Чиғатой улуси-нинг шарқий қисмидан Илёс Хожа билан бирга келган мўғуллар назарда тутилган. Форсча матнда «ўзбеклар» деб берилган, аммо бу бошқа тарихий манбаларга зид бўлиб, тарихий ҳақиқатга ҳам тўғри келмайди. (–А.А.)
[5] Матнда хулафо ар-рошидин (тўғри йўлдан борган халифалар)–Муҳаммад пайғамбар вафотидан сўнг ислом жамоасига раҳбарлик қилган тўрт халифа: Абу Бакр (632–634), Умар (634– 644), Усмон (644-656) ва Али (656-661).
[6] Раият–солиқ тўловчи халқ.
[7] Байъат–аҳд-паймон, қасамёд.
[8] Бадахшон–тоғли ўлка, Панж дарёсининг иккала қирғоғи, Амударёнинг бошланиш қисми, Кўкча дарёси ва унинг ирмокдари ҳавзасини эгаллаган. Ҳиндистонга денгиз йўли очилгунча, Бадахшон транзит маркази сифатида муҳим эди, чунки унинг ҳудудида Хитойдан Ҳиндистон, Эрон ва Европага борадиган карвон йўллари кесишарди. ҳозир Бадахшон иккига бўлинган: шимолий қисми Тожикистон ҳудудида, маркази Хорог; жанубий қисми Афғонистонда. (–А.А.)
[9] Бу ерда Шамсиддин Кулол назарда тутилган.
[10] Хирож–ер солиғи ва умуман даромад солиғи учун қўлланилган атама; айрим ҳолларда даромаднинг учдан бир ёки учдан икки қисмини ташкил этган; «мол» деб ҳам аталган.
[11] Хивақ–ҳозирги Хива шаҳри.
Амир Темур олимларга хайрихоҳ муносабатда бўлар ва билими билан ҳаллолигини кўрган олимларга ишонар эди. У тарихчи ва файласуфлар, илм-фан ва маъмурий соҳада билимдон бўлган кишилар билан суҳбатлашиш учун кўпинча тахтидан ҳам тушар эди. Амир Темур ўзидаги кишиларни бўйсундириш қобилиятига уларни ўз ҳукмронлиги остида бахтиёр қилиш истеъдодини ҳам қўшган эди. (Луи-Матьё Ланглэ)
